Trục não – ruột, tác động của hệ vi sinh đường ruột với bệnh đường tiêu hóa

Những tác động mà trục ruột-não có thể tác động lên cơ thể chúng ta rất đặc biệt. Bạn đã bao giờ có linh cảm về điều gì đó chưa? Bạn cảm thấy bồn chồn trong bụng trong một tình huống thú vị? Bạn có cảm thấy buồn nôn khi lo lắng về một sự kiện sắp tới? Đây đều là những ví dụ về mối liên hệ giữa ruột và não thông qua trục não ruột, một mạng lưới phức tạp gồm các con đường thần kinh và hóa học cho phép giao tiếp giữa ruột và não của chúng ta. Những con đường giao tiếp này cho phép nhiều cảm xúc hoặc cảm giác khác nhau ảnh hưởng đến ruột, đồng thời cho phép nhiều thay đổi trong ruột và môi trường của nó ảnh hưởng đến trạng thái tinh thần hàng ngày của chúng ta.

“Trục não ruột” thường được sử dụng để chỉ hệ thống thần kinh ruột não (ENS – Enteric nervous system) – một hệ thống thần kinh nằm trong đường ruột của chúng ta. Hệ thống này gồm các tế bào thần kinh chủ yếu hoạt động tự động để điều chỉnh hoạt động của đường tiêu hóa mà không cần sự điều khiển từ bộ não trung ương. ENS có vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh việc tiêu hóa thức ăn, di chuyển thức ăn qua ruột, và các chức năng khác của đường tiêu hóa.

“Bệnh đường tiêu hóa” bao gồm nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau ảnh hưởng đến hệ thống tiêu hóa, từ các vấn đề nhỏ như tiêu chảy, táo bón, đầy hơi, đau bụng đến các bệnh lý nghiêm trọng hơn như viêm ruột, viêm loét dạ dày, hội chứng ruột kích thích (IBS), bệnh Crohn và loạn dạ dày ruột.

Mối quan hệ giữa trục não ruột và bệnh đường tiêu hóa đang được nghiên cứu sâu rộng. Sự cảm nhận và tương tác giữa ENS và tâm trí cũng đang được xem xét kỹ lưỡng trong việc hiểu rõ hơn về cơ chế phát sinh bệnh lý và điều trị cho các vấn đề liên quan đến đường tiêu hóa.

Những tác động mà trục ruột-não có thể tác động lên cơ thể chúng ta rất đặc biệt. Trong trạng thái cơ thể khỏe mạnh, nơi trục hoạt động hài hòa, hệ thống miễn dịch được điều hòa tốt, các yếu tố nhận thức vẫn bình thường và hệ vi sinh vật đường ruột vẫn cân bằng. Sự gián đoạn của trục ruột-não có thể dẫn đến những tác động có hại cho cơ thể và có thể liên quan đến khả năng xuất hiện một loạt các bệnh khác nhau. 

Trong các bệnh đường ruột chức năng, chẳng hạn như IBS, mối liên hệ giữa ruột và não đã được thiết lập từ lâu. Gần 8,5 % bệnh nhân cho biết lo âu hoặc trầm cảm là tình trạng đi kèm với chẩn đoán IBS của họ, đến mức trước đây người ta gần như tin rằng đó là một tình trạng tâm lý hoàn toàn. Điều quan trọng là sự kết nối giữa ruột và não là hai chiều, nghĩa là giống như những thay đổi ở ruột có thể ảnh hưởng đến não, những thay đổi trong não cũng có thể ảnh hưởng đến ruột. Điều này có nghĩa là rối loạn tâm thần hoặc cảm giác lo lắng có thể là nguyên nhân hoặc là sản phẩm của nhiều bệnh về đường tiêu hóa. 

Căng thẳng tâm lý là một yếu tố tinh thần đã được chứng minh là làm trầm trọng thêm tình trạng viêm ruột trong các bệnh lý đường ruột. Quá trình này được thúc đẩy bởi các hormone gây căng thẳng, được gọi là glucocorticoids, được giải phóng khỏi não. Một nghiên cứu gần đây của Schneider và cộng sự đã làm sáng tỏ quá trình này, cho thấy rằng khi một số tế bào hỗ trợ hệ thần kinh trong ruột (tế bào thần kinh đệm) bị các hormone gây căng thẳng này nhắm tới, chúng sẽ giải phóng các phân tử kích hoạt hệ thống miễn dịch, sau đó gây ra tình trạng viêm tại ruột. Tình trạng viêm gia tăng có thể gây ra sự phát triển hoặc làm trầm trọng thêm các triệu chứng của một loạt bệnh đường ruột khác nhau, bao gồm cả IBS. 

Trục não ruột với hệ vi sinh đường ruột (Microbiome)

Hệ vi sinh vật, cộng đồng vi sinh vật là đặc trưng riêng có ở mỗi người, là một trong những thành phần chính của trục não ruột – ảnh hưởng của nó quan trọng đến mức nó thường được kết hợp để tạo thành thuật ngữ trục vi sinh vật-ruột-não. Sự biến đổi của hệ vi sinh vật đường ruột có thể ảnh hưởng đến hành vi và tâm trạng thông qua trục này và giao tiếp hai chiều có nghĩa là những thay đổi trong não, chẳng hạn như hành vi và tâm trạng, cũng có thể ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật tại ruột.

Hệ vi sinh vật bị thay đổi hoặc mất cân bằng có thể gây ra nhiều ảnh hưởng, bao gồm kích hoạt hệ thống miễn dịch và phá vỡ hàng rào ruột. Những thứ này có thể góp phần gây ra nhiều bệnh rối loạn đường ruột, chẳng hạn như IBS. Sự gián đoạn của hệ vi sinh vật cũng có thể gây viêm trong ruột, dẫn đến giải phóng các chất gây viêm và hoạt động thần kinh, sau đó có thể di chuyển đến não thông qua các con đường giao tiếp khác nhau, gây ra những thay đổi trong hành vi và tâm trạng.

Trục ruột-não khỏe mạnh và những thay đổi

Con đường hai chiều giữa trục não ruột và sức khỏe tâm thần.

Như đã đề cập trước đây, rối loạn tâm thần cũng có thể là sản phẩm của sự rối loạn trong ruột, ví dụ như do hệ vi sinh vật bị rối loạn. Điều này có nghĩa là việc điều trị các vấn đề về đường tiêu hóa có thể đồng thời cải thiện sức khỏe tâm thần của người bệnh, giống như việc điều trị các rối loạn tâm thần có thể cải thiện các triệu chứng của bệnh đường tiêu hóa. Ví dụ trên thực tế lâm sàng các triệu chứng liên quan đến rối loạn trầm cảm nặng đã được chứng minh là được cải thiện thông qua điều trị bằng men vi sinh nhằm mục đích điều khiển hệ vi sinh vật đường ruột.

Cũng như các rối loạn sức khỏe tâm thần và các phương pháp điều trị khác nhau như men vi sinh, việc xác định mối liên hệ giữa ruột và não đã dẫn đến các phương pháp điều trị thay thế đang được thử nghiệm cho các bệnh về đường tiêu hóa, với nhiều kết quả tích cực. Ví dụ, nghiên cứu đã chỉ ra rằng điều trị bằng liệu pháp thay đổi hành vi nhận thức (CBT) có thể làm giảm đáng kể mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng ở những người mắc IBS sau 12 tháng điều trị so với những người được điều trị IBS thông thường. Nghiên cứu sâu hơn đã chỉ ra rằng những bệnh nhân bị rối loạn chức năng đường ruột có thể thấy tình trạng bệnh được cải thiện thông qua việc điều trị chứng lo âu, vì lo lắng là một trong nhiều tác nhân có thể gây ra bệnh đường ruột chức năng.

Để xác định xem liệu lo lắng hoặc các tình trạng tâm thần khác có thể ảnh hưởng đến sức khỏe đường ruột của bạn hay không, điều quan trọng là phải liên tục theo dõi các triệu chứng tâm thần cùng với các triệu chứng thể chất để phát hiện các mối liên hệ tiềm ẩn.

Ví dụ: bằng cách theo dõi cảm xúc và trạng thái tinh thần của mình, bạn có thể phát hiện ra rằng cảm giác lo lắng hoặc buồn bã xảy ra thường xuyên nhất hoặc ở mức độ nghiêm trọng hơn cùng với việc các triệu chứng tiêu hóa ngày càng trầm trọng hơn. Sau đó, việc tìm hiểu mối liên hệ giữa các triệu chứng này có thể được sử dụng để tối ưu hóa các phương pháp điều trị đang nhận được, nhắm vào các tác nhân kích thích tinh thần có thể xảy ra để cải thiện cơ hội thành công trong việc điều trị bệnh lý đường tiêu hóa.

Hiện nay đã xuất hiện một số ứng dụng sức khỏe cho phép chúng ta theo dõi các triệu chứng tâm thần cùng với các triệu chứng thực thể của bệnh đường tiêu hóa để xác định xem liệu có mối liên hệ giữa chúng hay không và cung cấp thông tin chi tiết về những ảnh hưởng có thể có của hệ vi sinh vật thông qua việc ghi lại nồng độ hydro và metan hơi thở. Mức hydro và metan là những chỉ số quan trọng cho biết trạng thái của hệ vi sinh vật đường ruột của mỗi người và có thể được xác định bằng cách sử dụng máy phân tích hơi thở sức khỏe. Máy phân tích trực tiếp các phép đo hydro và metan, ​​nghĩa là tất cả dữ liệu liên quan đến trạng thái của hệ vi sinh vật, các triệu chứng tâm thần và triệu chứng thể chất có thể được lưu trữ ở một nơi thuận tiện.

Bằng cách phân tích dữ liệu được thu thập, có thể xác định mối liên hệ giữa các triệu chứng thể chất, triệu chứng tâm thần và trạng thái của hệ vi sinh vật đường ruột, thông báo cho người bệnh về các tác nhân tiềm ẩn gây ra bệnh đường tiêu hóa. Bằng cách sử dụng tư vấn của chuyên gia tiêu hóa được kết nối, người bệnh có thể sử dụng thông tin này để đưa ra quyết định sáng suốt về các lựa chọn điều trị tốt nhất hiện có cho mình nhằm đảm bảo cơ hội điều trị thành công các triệu chứng ở mức cao nhất. Sự thành công của các phương pháp điều trị cũng có thể được xác định thông qua việc liên tục theo dõi các triệu chứng và trạng thái hệ vi sinh vật của trên ứng dụng sức khỏe, điều này ​​cho phép người bệnh hình dung sự cải thiện sức khỏe đường ruột trong một khoảng thời gian hoặc sẽ  được chuyển sang phương pháp điều trị thay thế nếu cần. 

Bộ dụng cụ kiểm tra hơi thở khí metan, hydro (HMBT) có sẵn giúp chuyên gia tiêu hóa biết được tình trạng thực tế ở người bệnh để chẩn đoán họ có thể đang bị vi khuẩn phát triển quá mức ở ruột non (SIBO) hoặc tình trạng không dung nạp thức ăn, những tình trạng cũng có thể bị ảnh hưởng bởi trục ruột-não. Những phương pháp bị xét nghiệm dễ sử dụng có thể được đưa ra cách lấy mấu nhà của người bệnh và có thể được sử dụng để giúp xác định nguyên nhân cơ bản gây ra các triệu chứng khó chịu tại đường tiêu hóa.

TS.BS. Trần Việt Hùng (Tiêu hóa – Gan mật, BV Bạch Mai – Tổng hợp)